Kabaka Yekka

Bisangiddwa ku Wikipedia

Template:Infobox political party   Kabaka Yekka, ekibiina kya bukulembeze bw'enono eky'ebyobufuzi mu Uganda. mubufunze KY. Kabaka Yekka nga mu lulimi lwa Baganda kitegeeza omukulembeze ow'okutiko mu bwakabaka bwa Bugandayekka.

Ebyafaayo[kyusa | edit source]

Okutandikibwawo[kyusa | edit source]

Mu 1960 Milton Obote yayambako mu kutandikawo ekibiina ky'ebyobufuzi ki Uganda People's Congress(UPC). UPC ekigendererwa kyayo kwali kusanyaawo amaanyi n'okwenyigira kwa Mengo ekibinja kya Baganda abaali batakiririza mu nzikiriza ngwira abaali bakulembera erimu ku mawanga agali mu Uganda erya Baganda. Mengo yalina nga entalo n'okusika omuguwa munda lwakuba abamu ku bantu baayo, nga Abakristayo balina ekibagatta mubutakaanya bwabwe olwa Democratic Party (DP) okubeera nga yali esinga kubeeramu Bakatoliki.

DP yawangula ebifo ebisinga mu Palamenti ye Ggwanga mu kulonda okwamazima okwa 1961 okwasokera ddala mu Uganda era n'esaawo gavumenti. UPC n'abaganda abaali tebakiririza ma Ddiini baali tebaali basanyufu na ngeri DP gyeyali ekwatamu nsonga bn'engeri gyeyali ekolamu, lwakuba nabo balinga bewakanya olwendowooza zabwe. Nga ogyeeko ekyo, UPC yatandika okwogerezeganya n'abakulembeze Buganda ne Kabaka Muteesa II. Oluvanyuma lw'enteseganya ezenjawulo UPC n'abakulebeze ba Buganda batuuza olukungana nebakola endagaano oluvanyuma lw'okutuuka kukukiriziganya.

Oluvanyuma lw'enzikiriziganya Abaganda batandikawo Kabaka Yekka era nebayingira omukago n'ekibiina kya UPC. Muna byafaayo Ian Hancock agamba nti KY yatandikibwawo Sepiriya Kisawuzi Masembe-Kabali, nga bayambibwako John Bakka, Latimer Mpagi ne Antoni Tamale.[1]

Ebyalangirirwa akakiiko k'ebyokulonda n'ebyafaayo byenzirukanya y'obukulembeze.[kyusa | edit source]

MU 1962 Kabaka Yekka yegatta ne Uganda People's Congress (UPC). Mukulonda kw'olukiiko okwa nga 22 February 1962 yawangula ebifo 65 ku bifo 68 nga yatwaala ebitundu 90 ku buli kikumi eky'obululu. KY mu bulambalamba yalonda banakiiina 21 ab'olukiiko lwabakiise olwa waggulu olwa "National Assembly". UPC yawangula okulonda kwa bonna okw'omweezi gw'okuna 1962 ak'olukiiko lwe ggwanga era Obote n'awebwa obuvunanyizibwa bw'okusawo gavumenti nga KY yesinga ebifo ebyokumwanjo. [2][3] Emirundi mingi Obote yayisa nga olugaayu mu mukago ne KY bweyasawo ofiisi za UPC mu Buganda ekyaali kimenya endagaanoebibiina byombi gyebyakola, n'okuwagira ababaka ba KY mu lukiiko okuwagira ebikolwa bye nga abasubizza okubawa ebifo by'enkizo.[4]

Mu 1964 Grace Ibingira eyali takyuuka kuva ku nono yatandiika olutalo olw'okwezza obukulu bw'ekibiina n'ekigendererwa ky'okwejjako Obote.[1] Muteesa yeyongera okutya nti UPC yandigaana Obwakabaka bwa Buganda okwefuga era n'asalawo okwenyigira mu by'obufuzi bya Uganda okusobola okusigaza amaanyi. Yagenda mu maaso n'okulagira ababaka abava mu Buganda okwegatta ku UPC n'ekigendererwa eky'okuwagira ekya Ibingira oky'okujjako Obote, okukyuusa ekirubirirwa n'emiramwa gy'omukago ekyali ekisinga obulungi eri Buganda. Mu gw'omunaana nga 24 Obote nga UPC emaze okwezza ebifo ebisinga mu Seteserezo yalangirira nga omukago ne KY bwegwali gusatuludwa.[5]

Mu1980 Mayanja Nkangi yatandikawo ekibina kya Conservative Party,[6] okudda mukifo kya Kabaka Yekka mu mateeka oba mubukyaamu.[7]

Emiramwa[kyusa | edit source]

Abu Mayanja eyali omwogezi wa KY yavuga nnyo mu gavumenti ya Buganda, bweyategeeza nti "ffe Blimu Kabaka Yekka tulina ekisinga gavumenti eyesigamye ku bitongole by'obwakabaka ... tukiriza nti omulimu omukulu ogwa gavumenti kwekukuuma n'okuwaaniria ebitongole by'obwakabaka nga omusingi gw'obutebenkevu, ebyokwerinda, obumu n'okwagala Buganda".[8]

Ebiwandiikikidwako[kyusa | edit source]

  1. "Uganda - The Republic of Uganda". Encyclopedia Britannica (in Lungereza). Retrieved 2021-06-01.
  2. "Brief Political History of Uganda". ottawa.mofa.go.ug. Archived from the original on 2021-06-02. Retrieved 2021-06-01.
  3. Hancock, I.R. (1970). "Patriotism and Neo-Traditionalism in Buganda: The Kabaka Yekka ('The King Alone') Movement, 1961-1962". The Journal of African History. 11 (3): 419–434. doi:10.1017/S0021853700010239. JSTOR 180347.
  4. "The Uganda Crisis, 1966". www.buganda.com. Archived from the original on 2010-03-24. Retrieved 2021-06-01.
  5. Provizer, Norman W. (1977). "The National Electoral Process and State Building: Proposals for New Methods of Election in Uganda". Comparative Politics. 9 (3): 305–3126. doi:10.2307/421321. JSTOR 421321.
  6. Ssenyonga, Andrew (6 March 2017). "Ex-minister Mayanja Nkangi dies aged 85". New Vision. Kampala. Retrieved 13 July 2017.
  7. "How Kabaka Yekka, UPC marriage was hatched". Daily Monitor (in Lungereza). Retrieved 2021-06-01.
  8. "Brief Political History of Uganda". Uganda High Commission of Narobi. Retrieved 8 November 2021.